Zbiory Malarstwa Polskiego do 1914 roku
W zróżnicowanej strukturze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie dzieła dawnego malarstwa polskiego stanowią ważny zespół blisko 7 tysięcy obrazów powstałych pomiędzy początkiem XVI wieku a rokiem 1914. Profil kolekcjonerski powołanego do istnienia w 1862 roku Muzeum Sztuk Pięknych początkowo był ukierunkowany przede wszystkim na dzieła dawnych mistrzów malarstwa europejskiego. Natomiast obrazy artystów polskich tworzyły stałą, sukcesywnie powiększaną kolekcję muzealną założonego dwa lata wcześniej Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych. Zalążkiem obecnych Zbiorów Malarstwa Polskiego do 1914 roku stał się zespół prac profesorów i uczniów warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych, zamkniętej przez władze rosyjskie w wyniku represji po upadku powstania styczniowego. Na początku XX w. zbiór obejmował kilkadziesiąt obrazów, z których zaledwie 31 znalazło się w pierwszej ekspozycji urządzonej w 1900 r. w budynku przy ulicy Wierzbowej.
Sytuacja ta uległa zmianie z chwilą przekształcenia w 1916 r. Muzeum Sztuk Pięknych w Muzeum Narodowe. Instytucja o charakterze „narodowym” nie mogła pozostać obojętna wobec idei gromadzenia dzieł ważnych dla duchowej tradycji i kultury materialnej Polaków. Pomimo skromnego budżetu, jakim dysponowały ówczesne władze Muzeum, starano się pozyskiwać zabytki o wyjątkowej wartości dla dziedzictwa narodowego. Na przykład tylko w ciągu jednego, 1924 roku, dzięki wsparciu finansowemu z Funduszu Kultury Narodowej, do zbiorów malarstwa polskiego zakupiono tak cenne dzieła jak: Stańczyk i Autoportret Jana Matejki, Portret chłopa w kapeluszu Piotra Michałowskiego, Babie lato Józefa Chełmońskiego czy Bodiaki pod słońce Jana Stanisławskiego. Z drugiej strony, entuzjazm Polaków z powodu odzyskania niepodległości, poparty pielęgnowanym przez lata niewoli poczuciem obywatelskiego obowiązku w kształtowaniu wspólnego dorobku w sferze kultury, zaowocował wzrostem społecznej ofiarności. Przyczyniło się do tego również udostępnienie zwiedzającym w styczniu 1922 r. stałej ekspozycji malarstwa polskiego w nowej siedzibie Muzeum przy ul. Podwale. Wśród darów, licznie napływających w okresie dwudziestolecia międzywojennego, znalazły się duże zespoły dzieł odzwierciedlające gusty wytrawnych kolekcjonerów, np. prace Stanisława Wyspiańskiego zgromadzone przez Franciszka i Józefę Krzyształowiczów (1932 r.), zbiory obrazów, pasteli i rysunków artystów polskich z przełomu XIX i XX w. podarowane przez Jakuba i Alinę Glassów (1923 i 1935 r.) oraz przez Bronisława Krystalla (1938 r.). Ofiarowywano Muzeum także pojedyncze dzieła, niekiedy wręcz pamiątki rodzinne, będące darem serca zwykłych obywateli, np. Odpoczynek oracza Józefa Szermentowskiego należący do Wojciecha Sawickiego (1918 r.), Portret Wilhelma Troszla Józefa Simmlera, będący własnością Edwarda Troszla (1938 r.), czy przekazany przez Anielę Laurysiewicz wizerunek jej matki Janiny Oderfeldowej i młodszej siostry Anny, pędzla Józefa Pankiewicza (1938 r.).
Odrębną grupę stanowiły prace składane w Muzeum zgodnie z ostatnią wolą ich twórców – tu na szczególną uwagę zasługuje zespół 59 płócien Kazimierza Stabrowskiego, przekazany przez jego żonę Julię w 1934 r., czy licząca blisko 500 obrazów, szkiców i rysunków część spuścizny Jana Ciąglińskiego, która trafiła do Muzeum za pośrednictwem Państwowych Zbiorów Sztuki.W rezultacie tych działań, dzięki hojności ofiarodawców, a także okolicznościowym dotacjom i niemałym kredytom na zakup dzieł sztuki, otwarta w 1938 r. w nowym gmachu Muzeum Galeria Malarstwa Polskiego należała do najlepszych i najbardziej reprezentatywnych w skali całego kraju. Na tle kolekcji innych placówek muzealnych szczególną rangą odznaczały się duże zespoły prac tak wybitnych artystów jak: Jan Matejko, Henryk Rodakowski, Aleksander Gierymski, Józef Chełmoński, Olga Boznańska, Stanisław Wyspiański, Leon Wyczółkowski czy Jacek Malczewski. Swoistym podsumowaniem tego niezwykłego w dziejach Muzeum okresu wielkiej społecznej ofiarności była „Wystawa darów i nabytków” otwarta w październiku 1936 r.
Zapoczątkowany 150 lat temu proces tworzenia i rozszerzania zbiorów Muzeum Narodowego został zahamowany z chwilą wybuchu II wojny światowej. Wobec planowo prowadzonej przez Niemców akcji grabieży oraz niszczenia polskiego dziedzictwa narodowego, Muzeum podjęło się trudnej misji ratowania zagrożonych dzieł sztuki, pochodzących zarówno z instytucji państwowych, jak i z kolekcji prywatnych składanych w depozyt ze względów bezpieczeństwa. W ten sposób do zbiorów wpłynęły np. cenne obrazy należące do Franciszka Goldberg-Górskiego, złożone jako fikcyjny dar w sierpniu 1939 r. przez jego córki, Annę i Jadwigę. Warto tu nadmienić, że już w 1928 r. ten wytrawny warszawski kolekcjoner ofiarował Muzeum kilka prac, a zabytki ocalały z wojennej pożogi, Jadwiga Górska przekazała je na własność w 1968 r., jako rzeczywisty już tym razem dar im. Franciszka Goldberg-Górskiego.
W pierwszych latach powojennych w wyniku szeroko zakrojonej akcji rewindykacyjnej odzyskano wiele zrabowanych przez okupanta dzieł malarstwa polskiego, inne pozostały w ukryciu przez dziesięciolecia i dopiero teraz zaczynają się pojawiać w handlu antykwarycznym. Zmiany polityczne wprowadzone w Polsce w latach 1944–45, przy niewyobrażalnej wręcz skali zniszczeń wojennych (zwłaszcza w Warszawie) oraz pauperyzacji społeczeństwa, nie sprzyjały powszechnemu poparciu dla idei tworzenia zbiorów narodowych, jak to miało miejsce po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku. Wynikająca z ustawy o reformie rolnej konfiskata majątków ziemskich objęła także kolekcje dzieł sztuki, które w istotny sposób zasiliły zbiory warszawskiego Muzeum, lecz równocześnie skutecznie powstrzymała zjawisko społecznej ofiarności. W latach 1946–56 intensywnie prowadzoną akcję zakupu dzieł sztuki wspierały tylko nieliczne darowizny, zazwyczaj płynące ze strony instytucji państwowych lub organizacji społecznych, a nie prywatnych kolekcjonerów. Do najcenniejszych darów w powojennych dziejach Muzeum należy zaliczyć: Kuropatwy Józefa Chełmońskiego ofiarowane w 1946 roku przez Józefa Jasieńskiego w imieniu spółdzielców „Społem”, Ziemię Ferdynanda Ruszczyca przekazaną w tym samym czasie przez Państwowy Bank Rolny, Krajobraz z Sobótki Władysława Podkowińskiego, złożony w darze przez Ignacego Landsteina w 1947 r., Portret trojga dzieci Jana Matejki ofiarowany przez Fundację im. Kościelskich w 1963 roku, czy duży zespół prac Władysława Ślewińskiego przekazany rok później z Francji przez Jeanne Primel-Buffetaud i Marie-Louise Primel. Natomiast konsekwentnie prowadzona polityka zakupów zmierzała do systematycznego uzupełniania luk w historycznym przeglądzie dziejów malarstwa polskiego.
Nowa rzeczywistość III Rzeczypospolitej wpłynęła na niezwykłe ożywienie rynku dzieł sztuki, w handlu antykwarycznym pojawiło się wiele wybitnych obrazów o randze muzealnej, wśród nich również te, które uznawano za bezpowrotnie utracone w pożodze wojennej. Poczynając od lat 90, udało się zakupić do Zbiorów Malarstwa Polskiego kilka niezwykle cennych dzieł, głównie dzięki pomocy ze strony Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Wśród tych nabytków na szczególną uwagę zasługują obrazy: Opuszczona plebania Adama Chmielowskiego, Śmierć Ellenai Jacka Malczewskiego, Portret Konstantego Laszczki Józefa Mehoffera. Ścisła współpraca Muzeum oraz Wydziału ds. Strat Wojennych Departamentu Dziedzictwa Kulturowego w MKiDN zaowocowała w ostatnich latach spektakularnym sukcesem, jakim było odnalezienie za granicą i odzyskanie kilku wybitnych dzieł malarstwa polskiego skradzionych ze zbiorów Muzeum podczas II wojny światowej. Restytucja w latach 2011–12 trzech najcenniejszych spośród nich była możliwa dzięki wsparciu sponsorów Muzeum: odkupienie od niemieckiego posiadacza obrazu Żydówka z pomarańczami Aleksandra Gierymskiego sfinansował Powszechny Zakład Ubezpieczeń SA, rekompensatę za odzyskanie z Berlina płótna Anny Bilińskiej Murzynka wypłaciła Fundacja Bankowa im. Leopolda Kronenberga, a dzieło Leona Wyczółkowskiego W pracowni malarza złożyło w darze Wydawnictwo „Wiedza i Praktyka” po jego uprzednim odkupieniu od obywatela Niemiec.
Ewa Micke-Broniarek, [email protected]
Kurator Zbiorów Sztuki Polskiej do 1914 r.
Renata Higersberger
e-mail: