Święta Anna już w galerii! Przygotowania do otwarcia Galerii Faras w MNW
W Muzeum Narodowym w Warszawie trwają ostatnie przygotowania do wielkiego wydarzenia, jakim będzie otwarcie w październiku br. nowej Galerii Faras – jedynej w Europie i wyjątkowej w skali światowej stałej ekspozycji zabytków średniowiecznej kultury i sztuki nubijskiej. 27 sierpnia br. w Galerii zostało zamonotowane malowidło ukazujące św. Annę – jedno z najbardziej znanych przedstawień z Faras.
Galerię Faras im. prof. Kazimierza Michałowskiego w zupełnie nowej odsłonie będzie można odwiedzać od 18 października 2014.
ŚWIĘTA ANNA
Sudan, Faras, VIII w. – 1. ćw. X w.; tynk mułowy, tempera
Z polskich wykopalisk w Faras, w MNW od 1964.
Zachowane fragmentarycznie malowidło przedstawiające głowę i fragment ramion św. Anny znajdowało się na ścianie nawy północnej katedry w Faras. W kościołach metropolitalnych na planie bazyliki, do jakich można zaliczyć faraską katedrę w najwcześniejszym okresie, nawa północna była, zgodnie z wczesnochrześcijańską praktyką, przeznaczona dla żeńskiej części kongregacji, o czym świadczą wizerunki fundatorek i świętych niewiast – królowych, męczennic, matek czy uzdrowicielek, służące prywatnej pobożności.
Święta Anna była prawdopodobnie przedstawiona w całej postaci, stojąca lub tronująca, z małą Marią na rękach lub na kolanach, na co wskazuje lekkie pochylenie głowy. Anna, matka Marii, nie występuje w Ewangeliach kanonicznych. Pojawia się w Protoewangelii Jakuba, apokryfie napisanym po grecku prawdopodobnie w Egipcie pod koniec II w. lub na początku III w. Utwór cieszył się wielką popularnością zarówno na Wschodzie, jak i na Zachodzie, został przełożony na wiele języków. Opowiada o wydarzeniach towarzyszących narodzinom i dzieciństwu Matki Boskiej. Autor apokryfu opisuje historię jej przyjścia na świat, wzorując się na Starym Testamencie, w którym narodziny biblijnych patriarchów są przedstawione jako manifestacja boskiego działania, przezwyciężenie, dzięki łasce Bożej, kobiecej bezpłodności. Joachim, pobożny Żyd z rodu Dawida oraz jego żona, Anna, w późniejszej tradycji nazywani „Przodkami Boga” (gr. Theopatores), nie mieli potomstwa, co w Izraelu poczytywano za hańbę. Dzięki wytrwałym modlitwom obojga i ufności w Bożą łaskawość niemłoda już Anna poczęła i porodziła córkę, Marię, przyszłą matkę Syna Bożego. Tradycja, znana również w Egipcie, umiejscawiała to wydarzenie w Betlejem, uważanym za rodzinną miejscowość św. Anny.
Zainteresowanie wydarzeniami z życia Marii, o których nie wspominają Ewangelie kanoniczne, wzrosło szczególnie po soborze efeskim (431), który przyznał Jej tytuł Teotokos, Matki Boga. Coraz liczniej zaczęły powstawać utwory literackie opowiadające o Jej rodzicach, narodzinach, latach dzieciństwa, śmierci itp. Ważne wydarzenia z życia Marii zaczęto wspominać w liturgii i przedstawiać w sztuce. W kalendarzu liturgicznym pojawiło się m.in. Święto Poczęcia św. Anny, matki Teotokos (obchodzone 9 grudnia). Na Wschodzie wizerunek św. Anny z małą Marią obrazował ważne treści teologiczne, będąc potwierdzeniem ludzkiej natury Teotokos zrodzonej z ludzkich rodziców (a tym samym rzeczywistej, ludzkiej natury Chrystusa), wbrew twierdzeniom różnych grup schizmatyckich uważających Marię za moc (gr. dynamis), która zstąpiła z nieba.
Palec na ustach świętej, nakazujący zachowanie ciszy, milczenie, jest być może aluzją do „ciszy Bożej”, w której, jak pisał św. Ignacy Antiocheński, dokonały się trzy tajemnice związane z osobą Marii: cudowne poczęcie, dziewictwo i zrodzenie przez nią Syna Bożego. Palec wskazujący położony na ustach może też wskazywać na modlitwę, w której pogrążona jest święta. W egipskim klasztorze w Bawit w podobny sposób zostali przedstawieni mnisi recytujący psalmy. W egipskich i palestyńskich środowiskach monastycznych, a także w niektórych sektach heretyckich istniał zwyczaj odmawiania modlitw półgłosem, z palcem wskazującym prawej ręki na ustach. Palec miał, jak wierzono, chronić pogrążonego w modlitwie człowieka przed złymi mocami próbującymi w tym czasie zawładnąć jego sercem.
O żywym kulcie św. Anny w Faras świadczy umieszczenie jej wizerunku także na drugiej warstwie tynku w tej samej nawie. To późniejsze malowidło (obecnie w Muzeum w Chartumie) przedstawiało świętą tronującą z małą Marią na kolanach, być może karmiącą córkę piersią. Wizerunek stojącej św. Anny odkryto także w północnej nawie kościoła w Abdallah Nirki w pobliżu Faras.
Zapewne Nubijki, podobnie jak kobiety w całym świecie chrześcijańskim, zwracały się do świętej Anny z prośbami o potomstwo, pomyślne rozwiązanie, zdrowie i życie dzieci i własne, upatrując w fakcie cudownego poczęcia przez nią córki nadziei na jej wstawiennictwo i wysłuchanie także ich modlitw.
Bożena Mierzejewska
Kustosz Kolekcji Nubijskiej
Zbiory Sztuki Starożytnej i Wschodniochrześcijańskiej
Muzeum Narodowe w Warszawie