Aktualności / Muzeum Narodowe w Warszawie

Aktualności

„Zwierciadło całego świata” – konserwacja unikatowego renesansowego atlasu

18-11-2020

Na świecie odnotowano mniej niż 50 egzemplarzy, z czego dwa znajdują się w Polsce, a ten z Muzeum Narodowego w Warszawie jest najbardziej kompletny. Atlas „Speculum orbis terrae (terrarum)” (Zwierciadło całego świata) wrócił właśnie z konserwacji!

[Przesuń suwak i zobacz, jak wyglądał atlas przed i po konserwacji]Wyścig kartografów

Jest rok 1570. Polska kończy walki o Inflanty, ekskomunikowana przez papieża królowa Elżbieta I zasiada na angielskim tronie, a w Antwerpii ukazuje się pierwszy nowożytny atlas świata „Theatrum orbis terrae” autorstwa Abrahama Orteliusa. W tym samym czasie Gerard de Jode kończy prace nad konkurencyjnym atlasem - „Speculum orbis terrae (terrarum)”. Ortelius będzie robił wszystko, aby opóźnić publikację dzieła de Jodego.

[Mapa przed i po konserwacji]

Druga edycja

Kiedy w końcu atlas Gerarda De Jodego ukazał się, rynek był już zdominowany przez dzieło Orteliusa. Zapewne próbą przełamania tego monopolu było przygotowanie drugiej, poszerzonej edycji „Speculum...” opublikowanej w 1593 r. przez syna Gerarda, Cornelisa de Jode. To wydanie znajduje się w Bibliotece MNW. W atlasie znalazło się ostatecznie 110 map na 82 numerowanych tablicach (w wydaniu w 1578 r. było ich 90), a poszczególne części otwierają zaprojektowane na nowo, efektowne strony tytułowe (frontispisy). Na uwagę zasługują także tablice zamieszczone w części drugiej, na których ukazano księstwa, marchie, miasta, królestwa i elektoraty Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego pod postaciami bogato odzianych mężczyzn (folio 2 sygnowana przez znakomitego grafika Antona Wierixa, ca 1552-1624).

[Karta tytułowa przed i po konserwacji]

Piękno renesansowego druku

Atlas wyróżnia szata edytorska i graficzna nawiązująca do najlepszych wzorów książki renesansowej. Tekst został złożony antykwą, w równe, otoczone szerokim marginesem kolumny i ozdobiony dużymi inicjałami, winietami, finalikami. Obie części atlasu otwierają też efektowne frontispisy alegoryczne (w naszym egzemplarzu brakuje frontispisu do cz. 1.). Tom zachował barwioną na czerwono oprawę z licznymi tłoczeniami (zapewne z epoki) oraz złocenia brzegów kart, ozdobione dodatkowo cyzelowanym (tzn. wyciskanym) ornamentem.

Wszystkie elementy graficzne oraz ilustracje, mapy i tablice zostały starannie pokolorowane z wykorzystaniem bogatej palety barw (w tym złocenia), najpewniej jeszcze w XVI- lub na początku XVII w. W XVI w. niemal powszechnie praktykowano ręczne ozdabianie książek drukowanych, a do początku XIX w. regułą było kolorowanie map.

[Mapa Galii przed i po konserwacji]

Wyzwania konserwacji

Po stanie atlasu znać było jego sędziwy wiek: brudny, przebarwiony, kruchy i łamliwy papier w wielu miejscach uległ przedarciu. Cześć kart wypadała, miała pozadzierane, pozagniatane i przedarte krawędzie oraz ubytki. W partiach kolorowanych widoczne były przebarwienia wywołane zmianami w pigmentach, do których wykonania użyto związków miedziowych.

Celem konserwacji było przygotowanie atlasu do digitalizacji oraz umożliwienie jego przyszłych ekspozycji w przestrzeniach muzealnych. Zdecydowano, że atlas nie będzie rozszywany, aby zachować wyciśnięty wzór na brzegu kart. Działania konserwatorskie objęły naprawę luźnych kart (pozostałe miały być konserwowane w bloku). Oczyszczono je, uzupełniono w przypadku ubytków, wzmocniono, wyprostowano i wyretuszowano, ale bez bielenia papieru.

Jak zdradza nam Anna Szlasa-Byczek, która przeprowadziła konserwację atlasu, największym wyzwaniem była zniszczona konstrukcja falców (pasków, do których zostały przyklejone mapy) – większość z nich popękała i wymagała wzmocnienia. Dużą trudność sprawiało też oddzielenie fragmentów warstwy malarskiej z resztkami papieru przyklejonych do sąsiedniej strony. Należało je delikatnie i z wyczuciem odkleić i umieścić na właściwym miejscu mapy.

Atlas powrócił już z pracowni konserwatorskiej i jest gotowy do digitalizacji. Będziemy Państwa informować na bieżąco o postępach prac.

[Oprawa przed i po konserwacji]

Zachowanie unikatowego atlasu geograficznego "Speculum orbis terrae" - zadanie finansowane w ramach umowy nr 835/P-DUN/2019 ze środków Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę.