Artykuły
Pociągało mnie tylko malarstwo
Bronisław Wojciech...
Stojąc na granicy życia i śmierci, w przekonaniu, że raczej zginę, niż będę żyła,
chcę się pożegnać z moimi przyjaciółmi i moimi pracami.
10 lat pracy – zbierałam, darłam i znów pracowałam.
Przygotowywałam się do wystawienia moich obrazów (…).
Teraz ratuję, co się da i na ile starczy miejsca.
1 sierpnia 1942 roku,
Gela Seksztajn
309 akwarel, szkiców i rysunków wykonanych ołówkiem, węglem, tuszem albo czarną kredką na cieniutkiej bibułce lub szarym papierze przedstawia przede wszystkim portrety dzieci. Prace Geli Seksztajn zostały przycięte lub zwinięte w rulony. Tylko tak mogły zmieścić się do jednej z metalowych skrzynek, w których grupa „Oneg Szabat” ocaliła pierwszą część Podziemnego Archiwum Getta Warszawy. W sierpniu 1942 roku, gdy wokół szalał terror Akcji Reinhard, akwarele wraz z 25 000 stron dokumentów – dzienników, raportów, listów, biuletynów – zakopano w ziemi. W piwnicach szkoły przy ulicy Nowolipki 68 w Warszawie ukrył je Izrael Lichtensztajn – mąż artystki – i jego dwóch nastoletnich uczniów. Dziś Podziemne Archiwum Getta Warszawy (zwane Archiwum Ringelbluma) jest najważniejszym świadectwem życia i śmierci uwięzionych w getcie polskich Żydów.
Gela Seksztajn zginęła najprawdopodobniej w pierwszych dniach powstania w getcie wraz z Izraelem Lichtensztajnem i ich dwuletnią córeczką Margolit. Miała 36 lat. W poniedziałek 19 kwietnia 1943 roku wieczorem rozpoczynało się święto Pesach. Tego dnia Niemcy przystąpili do ostatecznej likwidacji warszawskiego getta. Gdy nad ranem wkroczyli do zamkniętej dzielnicy, zaskoczył ich opór – strzały, granaty, butelki zapalające. W odwecie zaczęli palić dom za domem, ulicę za ulicą. Ogień zmusił ludzi do opuszczenia bunkrów i schronów. Żydzi ginęli w pożarach, byli rozstrzeliwani na miejscu lub wywożeni do obozu zagłady w Treblince. W ciągu miesiąca zginęło ponad 20 000 osób. Ostatnich około 36 000 Żydów Niemcy przesiedlili do innych obozów.
Zdolności plastyczne Gela Seksztajn wykazywała od dzieciństwa. Urodziła się w 1907 roku w Warszawie w rodzinie robotniczej. Ukończyła gimnazjum i kursy krawieckie. Wcześnie osierocona przez matkę bardzo młodo musiała podjąć pracę, by zarabić na swoje utrzymanie. Jej talent odkrył pisarz Izrael Singer, brat wielkiego Izaaka Baszewisa Singera. Dzięki kolejnym protektorom młoda artystka otrzymała stypendium i wyjechała do Krakowa, by studiować u profesora Henryka Kuny na Akademii Sztuk Pięknych. Pracowała jako retuszerka fotografii. Do Warszawy wróciła w 1937 roku, ślub z Izraelem Lichtensztajnem wzięła rok później, a 4 listopada 1940 r. urodziła córeczkę Margolit. Uczyła rysunku i prac ręcznych. W getcie pracowała jako wychowawczyni w kuchniach dla dzieci i w szkole przy ulicy Nowolipki 68, portretowała dzieci oraz środowisko pisarzy i dziennikarzy. Zachował się jej autoportret i dwie fotografie.
Przed wojną artystka związana była ze Związkiem Zawodowym Literatów i Dziennikarzy Żydowskich, których siedziba znajdowała się pod ważnym warszawskim adresem: Tłomackie 13. Tam w 1935 roku poznał ją Józef Sandel – historyk sztuki, krytyk artystyczny, organizator wielu wystaw, który po wojnie stanął na czele Żydowskiego Towarzystwa Krzewienia Sztuk Pięknych. Sandel w 1948 roku tak wspominał Gelę Seksztajn: „Malować było jej jedynym pragnieniem. (…) Rozwój jej artystycznych zdolności był stale hamowany przez ciężkie warunki życiowe, ale nigdy nie traciła nadziei, że ostatecznie osiągnie swój cel. Ze szczególnym umiłowaniem rysowała dzieci. Kochała dzieci i z każdego potrafiła wyczarować jego piękno. Żyła, odpoczywała, radowała się, gdy malowała żydowskie dziecko”.
W latach trzydziestych prace Geli Seksztajn pokazywane były na zbiorowych warszawskich wystawach, kilka zostało wysłanych do Paryża na ekspozycję „Żydowscy Artyści”. Charakterystyczną cechą jej twórczości był oszczędny dobór środków wyrazu, w kompozycji brak głębi perspektywicznej. Malowała głównie portrety dzieci i studia relacji pomiędzy dziećmi i rodzicami. Szkicowała ołówkiem, następnie nakładała farby. Jej wielkim marzeniem była indywidualna wystawa zatytułowana Dziecko żydowskie. Niestety wybuch wojny przekreślił te plany.
W ostatnich słowach testamentu Gela Seksztajn zapisała: „Teraz jestem już spokojna. Muszą zginąć, ale swoje zrobiłam. Chciałabym, aby przetrwała pamięć o moich obrazach”.
Jej prace jako część Archiwum Ringelbluma należą do dziedzictwa ludzkości. W 1999 roku zostały wpisane na listę UNESCO Pamięć Świata.
Getto warszawskie zostało zamknięte 15 listopada 1941 roku. Na powierzchni 307 hektarów Niemcy stłoczyli 400 000 warszawskich Żydów oraz ponad 100 000 uchodźców i przesiedleńców z małych miasteczek. Wśród nich zostali uwięzieni także artyści.
Przedwojenne żydowskie środowisko artystyczne Warszawy było liczne i zróżnicowane, a jego początek sięgał 1880 roku. Pierwsza wystawa zbiorowa żydowskich artystów odbyła się w 1911 roku w nieistniejącym już dziś Pasażu Simonsa. Wtedy też narodziła się „pierwsza żydowska cyganeria”. Po I wojnie światowej działało wiele organizacji skupiających plastyków i pisarzy. Najważniejszymi były Związek Zawodowy Literatów i Dziennikarzy Żydowskich przy Tłomackiem 13 oraz Żydowskie Towarzystwo Krzewienia Sztuk Pięknych. Organizowano regularne wystawy. Czas wojny rozproszył artystów. Ci, którzy w 1939 roku znajdowali się w Warszawie zostali zamknięci w getcie. Umierali na jego ulicach z głodu, epidemii i wycieńczenia. Wielu z nich zginęło w obozie zagłady w Treblince, do którego od 22 lipca 1942 roku Niemcy masowo wywozili warszawskich Żydów.
16 maja 1943 roku Niemcy wysadzili Wielką Synagogę na Tłomackiem, a dowodzący likwidacją getta generał Jurgen Stroop w swoim raporcie zapisał: „Żydowska dzielnica w Warszawie przestała istnieć”. Był to symboliczny koniec powstania.
Autor: Jolanta Hercog
Bibliografia:
Fragmenty testamentu Geli Seksztajn podaję za: Archiwum Ringelbluma. Antologia, opr. M. Janczewska, J. Leociak, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2019; str. 388;
Cytat J. Sandla podaję za: M. Tarnowska, Życie Geli Seksztajn, w: Archiwum Ringelbluma t. 4, opr. M. Tarnowska, Żydowski Instytut Historyczny im. E. Ringelbluma, Warszawa 2011
Życie i twórczość Geli Seksztajn, Archiwum Ringelbluma t. 4, opr. M. Tarnowska, Żydowski Instytut Historyczny im. E. Ringelbluma, Warszawa 2011;
J. Malinowski, Ocalałe. Kolekcja malarstwa, rysunku i rzeźby ze zbiorów żydowskiego Instytutu Historycznego, [w:] Ocalałe, Żydowski Instytut Historyczny im. E. Ringelbluma, Warszawa 2014;
B. Engelking, Krótka historia getta warszawskiego i jego likwidacji, [w:] Dziennik Getta – Rysunki, Żydowski Instytut Historyczny im. E. Ringelbluma, Warszawa 2012;