Pełne tajemniczej siły dzieło „Ołtarz milczenia” Jerzego Beresia z 1977 roku jest jednym z licznych przykładów fascynacji tego rzeźbiarza i performera średniowiecznymi nastawami ołtarzowymi. Tworząc swoje monumentalne, wykonane z surowego drewna, sznurów konopnych i zgrzebnego płótna kreacje, Bereś powoływał do życia rytualne obiekty przestrzenne, będące artystycznymi manifestacjami o charakterze głęboko symbolicznych ceremonii. 

 

Czy „Ołtarz milczenia”, na który składa się płócienny okrąg (czy też ośmiobok; liczba 8 to symbol Zmartwychwstania) i ustawione w jego centrum pełne ekspresji oblicze z krzyżem na czole i zasznurowanymi ustami, powstał z inspiracji wielkanocnymi wydarzeniami? Czy odnosi się do zejścia Chrystusa do Otchłani, a więc czasu milczenia, oczekiwania na blask Zmartwychwstania? 

 

Na naszym Wielkanocnym Pokazie prezentujemy również fascynujący swymi treściami ideowymi mały tryptyk z około 1520 roku, przedstawiający sceny „Zejścia do Otchłani”, „Zmartwychwstania Chrystusa” i „Ukazania się Chrystusa Matce Boskiej”. Niezwykłe jest to, że w centralnej scenie zmartwychwstały Chrystus odziany jest w płaszcz ozdobiony gwiazdami; Zbawiciel jawi się zatem jako Pan nieba, Kosmokrator. Zmartwychwstanie ma tu wymiar kosmiczny. 

 

Nie mniej frapujące jest przedstawienie na prawym skrzydle tryptyku. Jak wykazał przeszło pół wieku temu doc. Tadeusz Dobrzeniecki, scena ta ma swoje źródło literackie w dziele Wincentego Ferreriusza, hiszpańskiego dominikanina z końca XIV wieku.  Jego „Żywot Chrystusa” był wielokrotnie komentowany w późnym średniowieczu i w czasach renesansu. W jednym z tych komentarzy takie odnajdujemy słowa: „Gdy jeszcze słońce było nie wzeszło, ale zorza ledwie co się pokazywała, gdy Panna Maryja na modlitwie trwała, całe jej pomieszkanie światłem osobliwym rozbłysnęło. Zaczym Pan Jezus wnet pokazał się matce swojej w ciele swoim uwielbionym i jasnym”.

 

Czas oczekiwania na Wielkanoc to także liturgiczne przypomnienie cudu na Górze Tabor – Przemienienia Chrystusa, które ma miejsce w drugą niedzielę Wielkiego Postu. Opis tego wydarzenia zawierają wszystkie trzy Ewangelie synoptyczne. Łukasz (9, 27-36) pisze: „[Jezus mówił] A powiadam wam prawdziwie: Są niektórzy tu stojący, co nie zaznają śmierci, aż ujrzą królestwo Boże. I stało się po tych słowach prawie w osiem dni, że wziął Piotra i Jakuba, i Jana, i wszedł na górę, aby się modlić. A gdy się modlił stał się inny wygląd oblicza jego, a odzienie jego białe i lśniące. [...] ”; Marek  (9, 1-9) zaś powiada: „szaty [Chrystusa] stały się jaśniejące i bardzo białe, jakich żaden pilśniarz na ziemi wybielić nie zdoła. [...] A gdy zstępowali z góry, rozkazał im, aby nikomu nie opowiadali, co widzieli, dopóki Syn Człowieczy nie zmartwychwstanie”. Według Mateusza (17, 1-8): „Twarz Jego [Chrystusa] zajaśniała jak słońce, odzienie zaś stało się białe jak światło. A oto im się ukazali Mojżesz i Eliasz, którzy rozmawiali z Nim [...]”.

 

Przemienienie Pańskie należy do tych tematów religijnych, które trudno jest pojąć, niełatwo wyobrazić i od stuleci stanowiło wyzwanie dla artystów. Jak zauważył jeden z badaczy: „Transfiguracja była zawsze tematem kłopotliwym, wymaga bowiem ukazania trzech mężczyzn stojących obok siebie [Chrystus, Mojżesz i Eliasz] i trzech innych w pozycji półleżącej u ich nóg”. Taka jest też kompozycja na nastawie ołtarzowej z 1498 roku, która przez przeszło 20 lat była wypożyczona do Muzeum Okręgowego w Toruniu i ostatnio wróciła w mury MNW na nasz Wielkanocny Pokaz. Co istotne, trzej apostołowie, świadkowie Transfiguracji – Piotr, Jan i Jakub – byli też świadkami agonii Chrystusa w Ogrodzie Oliwnym. Przemienienie Pańskie to teofania teofanii – nie tylko zapowiedź Zmartwychwstania, ale też transfiguracja wszystkich sprawiedliwych na końcu czasów.

 

W naszym Wielkanocnym Pokazie ogromną rolę odgrywa również „Zmartwychwstanie” lub „Przemienienie”, czyli projekt własnego nagrobka Augusta Zamoyskiego z 1967 roku. Kompozycja ma kształt dźwigającej się, wygiętej w łuk postaci o przygwożdżonych do ziemi rękach i nogach. Kształt wyrywającego się ku górze ciała oznacza dążenie do nieba, do doskonałości. W listach do przyjaciół Zamoyski pisał: „nasze życie jest łukiem napiętym, a celem jego strzały śmierć”. 

 

Dlaczego ten wybitny rzeźbiarz niemal jednym tchem mówi o Zmartwychwstaniu i Przemienieniu? Zestawienie czterech dzieł pochodzących z epoki gotyku, renesansu i z lat 1967–1977 zdaje się tłumaczyć ten podwójny tytuł jego dzieła. Misterium Wielkanocy to jednocześnie misterium Zmartwychwstania i Przemienienia – jako ostateczny, kosmiczny rozbłysk u kresu ziemskiego czasu.

 

prof. dr hab. Jerzy Miziołek

Dyrektor Muzeum Narodowego w Warszawie